Thu gom cá chết ở Quảng Bình, ảnh minh họa chụp trước đây.

Thu gom cá chết ở Quảng Bình, ảnh minh họa chụp trước đây.

Nam Nguyên, phóng viên RFA

Thông tin về việc truy tìm nguyên nhân cá chết hàng loạt ở ven biển miền Trung như lạc vào mê cung. Truyền thông nhà nước đưa tin người dân hoang mang khi phát hiện dải nước màu đỏ dài 1,5km rộng 10 mét xuất hiện ngày 4/5/2016 sát bờ biển huyện Bố Trạch, tỉnh Quảng Bình, kèm theo đó là một ít cá mới chết dạt bờ.

Do một tác động nào đó từ con người?

Ngay từ xế trưa 4/5 các báo điện tử VnExpress, VietnamNet và truyền hình nhà nước nhanh chóng đưa tin, giới khoa học khẳng định vệt nước đỏ ở vùng biển Quảng Bình là thủy triều đỏ. Tuy vậy báo điện tử Dân Trí bản tin trên mạng sáng ngày 5/5 trích lời Ông Phan Văn Gòn Bí thư Huyện ủy Bố Trạch xác nhận là, những vệt nước màu đỏ đã từng xuất hiện nhiều lần. Tờ báo cũng trích lời ngư dân địa phương Nguyễn Văn Vịnh nói rằng, dải nước màu đỏ xuất hiện ở khu vực biển này là chuyện bình thường, đặc biệt thời điểm qua tháng 5 âm lịch còn xuất hiện nhiều hơn. Ngư dân Nguyễn Văn Vịnh cho rằng dải nước màu đỏ không phải là nguyên nhân dẫn đến tình trạng cá chết hàng loạt trong thời gian qua…

Trả lời Nam Nguyên vào tối ngày 5/5/2016, Ông Nguyễn Tử Cương Trưởng Ban Phát triển thủy sản bền vững Hội nghề cá Việt Nam, nguyên Cục trưởng Cục Quản lý chất lượng nông lâm thủy sản Bộ Nông nghiệp-Phát triển Nông thôn, từ Hà Nội nhận định:

Tôi cũng được xem hình ảnh đó, có những người đứng ở ngay ven bờ thì chắc chắn là ảnh thật. Tuy nhiên như người dân và các chuyên gia nói rằng nó không gây ra cá chết, thì trong thực tế đã là như vậy.

-Ông Nguyễn Tử Cương

“Tôi cũng được xem hình ảnh đó, có những người đứng ở ngay ven bờ thì chắc chắn là ảnh thật. Tuy nhiên như người dân và các chuyên gia nói rằng nó không gây ra cá chết, thì trong thực tế đã là như vậy. Tức là có màu nước đỏ nhưng cá không chết, nhưng nó không phải là nguyên nhân của lần trước, bởi vì lần trước gây cá chết thì không hề có hiện tượng này.”

Ông Nguyễn Tử Cương là chuyên gia phát triển bền vững nông thủy sản có nhiều kinh nghiệm, ông tái khẳng định quan điểm của Hội nghề cá Việt Nam là nhất quán, đối với thảm họa môi trường cá chết hàng loạt trên bờ biển kéo dài hơn 250km ở các tỉnh ven biển miền Trung. Ông nói:

“Hội nghề cá Việt Nam vẫn giữ nguyên quan điểm, chúng tôi đã làm công văn gởi Chính phủ và các Bộ, chúng tôi cũng đăng trên mạng. Cho đến thời điểm này chúng tôi vẫn giữ nguyên suy nghĩ rằng, cá chết do ngộ độc, chất độc đó không phải do tự sinh ở đáy biển, không phải do tự nhiên nó sinh ra mà nó phải do một tác động nào đó từ con người và cái tác động đó chúng tôi xác định là ở Huyện Kỳ Anh Hà Tĩnh.”

Theo lời Ông Nguyễn Tử Cương, các chuyên gia đang hướng nghiên cứu vào nguồn tập trung xả thải của tất cả các nhà máy tại huyện Kỳ Anh. Người ta lập hoạt động chuyên biệt kiểm tra hóa chất mà Formosa nhập về sử dụng ra sao. Ông Nguyễn Tử Cương nhấn mạnh:

“Những hóa chất độc có hàng ngàn thứ, nếu mình không đi tìm theo trọng tâm, tức là tìm nguồn phát sinh và khoanh vùng lại, mà mình chỉ kiểm tra xem hóa chất nào thôi thì không sớm lần ra đầu mối đâu. Điều thứ hai nữa là với con cá, rất may cho đến giờ này người ta vẫn lưu được những mẫu cá chết trong thời gian đó. Việc kiểm tra nó ở mang và dạ dày thì không chính xác bằng kiểm tra ở trong gan. Cái hướng phải tìm xem gan cá bị biến đổi như thế nào và chất độc nằm trong gan mới là hướng chính mà chúng tôi sẽ tìm hiểu.”

Đã phát hiện một vệt nước màu đỏ gạch dài khoảng 1,5 km ở bờ biển thuộc xã Nhân Trạch, huyện Bố Trạch, tỉnh Quảng Bình bắt đầu từ ngày 4 tháng 5 vừa qua và bị nghi ngờ là do thủy triều đỏ.

Trở lại sự kiện dải nước biển màu đỏ mới phát hiện ở Quảng Bình ngày 4/5, VnExpress trích lời GS-TS Nguyễn Ngọc Lâm thuộc Viện Hải dương học Nha Trang nói rằng, dù chưa phân tích mẫu nước, nhưng qua ảnh thì có thể đây là hiện tượng tảo nở hoa hay còn gọi là thủy triều đỏ. Nhưng loại tảo gì thì phải chờ kết quả phân tích mẫu nước biển màu đỏ. Hai từ ‘có thể’ là thủy triều đỏ mà VnExpress trích lời của GS Lâm, được hiểu là chưa hoàn toàn xác định. Sau đó nhà hải dương học này nói với Đài Á châu Tự do là dải nước đỏ ở Quảng Bình “không hẳn là thủy triều đỏ,” cũng theo cách nói không xác định.

Tuy vậy theo VnExpress, GS-TS Nguyễn Ngọc Lâm tiết lộ là kết quả phân tích mẫu nước lấy ngày 27/4/2016 từ Vũng Áng Hà Tĩnh cho thấy có vi tảo Heterosigma cf. akashiwo, mật độ xấp xỉ 300 triệu tế bào trên một lít và với mật độ này, vi tảo có thể gây chết cá và ảnh hưởng đời sống thủy sinh.

Còn VietnamNet trích nguồn tin kênh Truyền hình Quốc gia VTV cho biết, các nhà khoa học Quốc tế và Việt Nam vào tối 4/5 đã lấy mẫu nước tại bãi biển Nhơn Trạch và đã có cuộc họp kéo dài tại Hà Tĩnh. Tờ báo mạng dẫn lời Giáo sư khoa học Dương Đức Tiến, nguyên giảng viên Đại học Quốc gia Hà Nội nói là, các nhà khoa học trong nước và quốc tế đưa nhận định chung khẳng định đây là hiện tượng thủy triều đỏ hay tảo nở hoa. Tuy nhiên các nhà khoa học chưa phân loại được là loại tảo nào.

“Hàng tấn cá chết, Huế khẳng định biển an toàn”

Hầu hết báo điện tử của Việt Nam vào ngày 5/5/2016 đều đưa tin, thêm đợt thứ 3 cá chết bất thường tiếp tục xảy ra ở Thừa Thiên Huế từ ngày 2/5, trong vòng 3 ngày lượng cá biển trôi dạt vào bờ ở cửa biển Thuận An khoảng 8 tấn, cá nuôi lồng của người dân cũng chết hàng loạt nhưng chưa có thống kê. VnExpress bản tin trên mạng trưa ngày 5/5 đặt một tựa bài khá mỉa mai ‘Hàng tấn cá chết, Huế khẳng định biển an toàn’. Tờ báo mạng trích lời Ông Hoàng Ngọc Khanh, phát ngôn viên tỉnh Thừa Thiên-Huế khẳng định, dù có ba đợt cá chết, nhưng tất cả các điểm quan trắc đánh giá môi trường nước biển đều nằm trong giới hạn cho phép và mọi việc trong vòng kiểm soát. Theo VnExpress, Ông Khanh xác nhận chính quyền Thừa Thiên Huế khuyến cáo người dân không chụp ảnh cá chết, vì lo ngại những hình ảnh này phát tán lên mạng xã hội, có bình luận không đúng gây nhiễu động trong nhân dân.

Câu chuyện về thủy triều đỏ được cho là xảy ra ngày 4/5 ở Quảng Bình và hiện tượng cá tiếp tục chết ở một số nơi trong đó có Thừa Thiên-Huế, vô hình chung đưa các thông tin về nguyên nhân gây cá chết hàng loạt vào một mê hồn trận, nếu cá chết vì thủy triều đỏ thì vi phạm xả thải ra môi trường biển của Formosa sẽ được hóa giải hoặc giảm nhẹ, tuy rằng điều này phải được chứng minh.

Trước nhất là phải có sự công khai minh bạch, sự trung thực, phải có sự trả lời có căn cứ khoa học và phải vận dụng pháp luật, qui định trách nhiệm và trừng phạt một cách nghiêm minh tất cả những ai đã gây ra những tác hại này và đền bù cho đồng bào những người bị thiệt hại. 

-TS Lê Đăng Doanh

Tuy vậy khi báo chí trích lời giới khoa học khẳng định thủy triều đỏ xuất hiện ngày 4/5 ở Quảng Bình, rồi cá tiếp tục chết đợt 3 ở Thừa Thiên Huế, thì  hình ảnh ban lãnh đạo một số tỉnh có cá chết, vui vẻ tắm biển và khuyến khích người dân ăn cá biển trở thành một màn trình diễn nguy hiểm và không khoa học.

Trang mạng Tiếp thị thế giới và báo điện tử Người Lao động ngày 3/5 có bài nhận định, theo đó lãnh đạo ăn cá, tắm biển không phải là câu trả lời. Câu trả lời phải là bằng chứng khoa học mà nhiều Bộ, ban, ngành đã đi tìm suốt cả tháng qua mà đến nay vẫn còn nợ người dân…lỡ như kết quả sau này cho biết biển bị nhiễm độc kim loại nặng chẳng hạn, thì ai chịu trách nhiệm đối với những người đã ăn cá trong khoảng thời gian chờ nghiên cứu này.

Vấn đề thủy triều đỏ từng được Bộ Tài nguyên Môi trường đưa ra bên cạnh nguyên nhân độc tố từ chất độc cực mạnh. Tuy vậy ngay sau khi công bố ngày 27/4, đa số các nhà khoa học trong ngoài nước và Hội nghề cá Việt Nam đã bác bỏ giả thiết này vì cho là nó thiếu cơ sở. Mọi luồng thông tin lúc đó đều chú mục về khu Công nghiệp Vũng Áng trong đó có nhà máy thép Formosa.

Chúng tôi xin phép trích lời Đức Giám mục Nguyễn Thái Hợp, vị chủ chăn của giáo phận Vinh, liên quan đến thảm họa môi trường xuất phát từ Kỳ Anh Hà Tĩnh, trong cuộc phỏng vấn của Gia Minh Đài RFA:

“Thực sự vấn đề xảy ra cách đây cả tháng rồi, sau đó cá mới chết. Thế mà bây giờ mới bắt đầu nghiên cứu, mới bắt đầu suy nghĩ. Tôi một số lần cũng nói thẳng với nhà cầm quyền làm sao lãnh đạo mà lại như vậy! Làm sao mà bây giờ các nhà khoa học mới nghĩ đến chuyện đó. Làm sao có thể nghĩ đến giả thuyết như là ‘thủy triều đỏ’! Nếu có thủy triều đỏ thì chuyện đó xảy ra hơn một tháng rồi và cá mới chết. Phải chăng đưa ra giả thuyết đó để có ý biện minh hay để ‘kéo dài’ vấn đề? Tôi vẫn băn khoăn về chuyện đó.”

Sau một tháng lúng túng trong việc xử lý khủng hoảng môi trường ở 4 tỉnh ven biển miền Trung, hiện nay thông tin cho thấy Chính phủ đang tổng lực thực hiện nhiều hoạt động lớn, mà đáng lẽ phải làm ngay trong tuần lễ đầu tiên khi cá chết hàng loạt. Một cuộc tổng kiểm tra việc chấp hành qui định bảo vệ môi trường tại khu kinh tế Vũng Áng Formosa sẽ được công khai sau ngày 6/5. Theo VnExpress, ngoài hoạt động do Bộ Tài nguyên Môi trường chủ trì, Bộ Khoa học và Công nghệ đã thành lập Hội đồng chuyên gia cấp quốc gia do Giáo sư Viện sĩ Châu Văn Minh, Chủ tịch Viện hàn lâm Khoa học và Công ngệ Việt Nam làm chủ tịch.  Hội đồng tập hợp gần 100 nhà khoa học, đi sâu vào hướng nghiên cứu tác nhân hóa học, sinh học, khí tượng, thủy văn và động lực học biển.

Giới phản biện cho rằng, nếu chính quyền các cấp làm đúng chức trách của mình, công khai minh bạch thông tin từ đầu, công bố kết quả xét nghiệm mẫu cá chết, mẫu nước biển ngay trong những ngày đầu tiên ở Vũng Áng Kỳ Anh Hà Tĩnh và những nơi  lan tỏa sau đó, thì sẽ có thể tập trung tài lực để xử lý cuộc khủng hoảng bằng cách tốt nhất.

Trong cuộc phỏng vấn của Đài RFA, TS Lê Đăng Doanh, thành viên Ủy ban Chính sách phát triển Liên Hiệp Quốc, nguyên Viện trưởng Viện Quản lý Kinh tế Trung ương nhận định:

“Hơn bao giờ hết trong tình hình có hiện tượng mất niềm tin và có sự thiệt hại đối với đồng bào miền Trung như thế, thì trước nhất là phải có sự công khai minh bạch, sự trung thực, phải có sự trả lời có căn cứ khoa học và phải vận dụng pháp luật, qui định trách nhiệm và trừng phạt một cách nghiêm minh tất cả những ai đã gây ra những tác hại này và đền bù cho đồng bào những người bị thiệt hại. Theo tôi đấy là yêu cầu xứng đáng và sự mong đợi của người dân Việt Nam, không những ở miền Trung mà ở toàn thể đất nước Việt Nam hiện nay.”

Khuyến cáo của chuyên gia kinh tế TS Lê Đăng Doanh cũng tương đồng với nhiều học giả trí thức khác. Những lời ông nói, có thể là việc cần phải làm ngay của chính quyền Việt Nam.